Verstandelijk denken is een gave waarmee de mens zich onderscheidt van de dierenwereld. Ondanks het feit dat de mens zwakker is dan vele diersoorten is het toch de mens die op aarde domineert en dat heeft hij te danken aan verstandelijk denken. Middels verstandelijk denken kan de mens zich dus verheffen boven andere schepselen, maar hoe verloopt dit?
Verstandelijk denken is het proces wat resulteert in ideeën. Een idee is een oordeel over een feit. Een mens heeft dus te capaciteit – in tegenstelling tot het dier – om tot nieuwe ideeën en dus tot kennis te komen. Op het moment dat hij deze ideeën gedragsmatig implementeert, kan hij hiermee vooruitgang boeken in het leven en zich verheffen boven andere schepselen.
Dit komt ook terug in de Arabische taal, als we kijken naar de taalkundige definitie van het verstand. Dit is al ‘aql (العقل) en taalkundig betekent dit المنع أو الحبس, ofwel het weerhouden van iets. Het verstand weerhoudt de mens dus om dwaze of ondoordachte dingen te doen.
Het verstandelijke denkproces om tot een oordeel over een feit te komen, gebeurt door de voorkennis te linken aan de waarneming om vervolgens een oordeel over het feit te geven. Met name het stukje voorkennis is hier belangrijk. Als je bijvoorbeeld een klein kind 100 euro zou geven en hij heeft nog geen voorkennis over wat het is, dan zal hij de waarde ervan niet begrijpen en zal het enkel een stukje papier voor hem zijn. De reden hiervoor is omdat de voorkennis over deze realiteit ontbreekt waardoor hij geen oordeel erover kan vellen. Ook als je nog nooit een bepaald gerecht hebt gegeten en iemand vraagt je of je het lekker vindt, dan zul je waarschijnlijk antwoorden met: “ik weet het niet, want ik heb het nog niet geproefd”. Met andere woorden: omdat je het nog niet waargenomen hebt kun je er nog geen oordeel over vellen.
De uitdaging van verstandelijk denken is dat het ook verschillende niveaus kent. Men kan namelijk oppervlakkig denken en daardoor ook oppervlakkige en foute oordelen hebben en men kan ook diep of verlicht denken waardoor men een grotere kans heeft om op de waarheid te zitten. Maar wanneer is een oordeel juist of niet juist?
De toetsing hiervoor is de realiteit. Dus op het moment dat het idee bij de realiteit past is het juist en op het moment dat het niet bij de realiteit past is het fout. Als men bijvoorbeeld over een beker oordeelt dat het een vliegtuig is dan past dit oordeel niet bij de realiteit. Dit is misschien een simpel voorbeeld en er zijn natuurlijk oordelen die veel complexer zijn. Maar wat hebben we nodig om zo goed mogelijk te kunnen oordelen over feiten? Hiervoor zijn een aantal dingen nodig:
- Voorkennis
Hoe meer voorkennis men opdoet over een feit, hoe preciezer zijn oordeel erover wordt. Een persoon die eerst denkt dat Islam alleen voor Arabieren is en vervolgens onderzoek doet en ontdekt dat Islam universeel is, zal zijn oordeel gaan veranderen door de nieuwe opgedane voorkennis.
- Een goed begrip van de realiteit
Waar het vaak mis kan gaan is dat de realiteit niet goed genoeg wordt onderzocht om er een oordeel over te geven. Een voorbeeld hiervan is het begrip ‘democratie’. Wanneer iemand de realiteit van democratie begrijpt als enkel stemmen, dan is zijn oordeel oppervlakkig en beperkt. Indien hij de realiteit verder onderzoekt, zal hij bijvoorbeeld inzien dat democratie gebouwd is op het geven van de soevereiniteit aan de mens als wetgever. Een juist begrip van de realiteit is dus essentieel voordat men een oordeel erover velt.
Door het verschil in niveau van voorkennis en het begrip over de realiteit, verschillen dus de oordelen en is het oordeel van de één dieper dan de ander. Om deze reden zijn er veel mensen die geen tijd hebben om kennis op te doenen graag hun oordelen willen overnemen van een expert of een geleerd persoon die zich hier wel in verdiept heeft. Dit is feitelijk het blind volgen van de mening van een persoon zonder te vragen naar bewijs ervoor.
Hoewel het blinde navolgen in de jurisprudentie (fiqh) iets is wat toegestaan is, is het niet het meest wenselijke omdat je dan generaties van mensen creëert die blind volgen en daarmee niet kritisch kunnen zijn op de oordelen die geveld worden door de experts. Dit kritisch zijn is erg belangrijk om ervoor te zorgen dat het niveau van de experts hoog blijft en om te garanderen dat zij geen misbruik zullen maken van hun positie door oordelen uit te vaardigen in het voordeel van een persoon die hen omkoopt of onder druk zet. Om deze reden is het belangrijk dat de moslim zijn best doet de basis van zijn religie en de realiteit te leren, zodat hij beter in staat is om oordelen te controleren en hij zijn gedrag op de juiste oordelen baseert.
Zuiverheid van het denken
De volgende vraag is: hoe kunnen we ervoor zorgen dat de ideeën en het denken zuiver zijn? Een belangrijk onderdeel hiervan is dat men zonder vooringenomen houding of partijdigheid zijn denkproces start. Hij moet niet van te voren al een bepaald resultaat in het hoofd hebben waar hij graag op uit wil komen. Op deze manier zal hij er alles aan doen om zijn denkproces te manipuleren en te herinterpreteren zodat hij op een resultaat komt die hij graag zou willen hebben. Hier ligt het probleem van partijdigheid (ta’assub). Dit probleem komt veel in de samenleving voor en er zijn verschillende redenen waarom men partijdig is. Een reden kan bijvoorbeeld zijn dat men graag mee wil gaan met de publieke opinie en de status quo en dat hij bang is dat hij een outsider zal zijn met zijn ideeën. Het onafhankelijk denken vereist dus ook een stukje moed.
Een andere reden die veel voorkomt is dat men zoveel houdt van zijn groep of een bepaalde geleerde of expert, dat men niet meer neutraal deze oordelen wil evalueren en altijd probeert de resultaten van zijn denken te herinterpreteren of te sturen naar de conclusies van degene aan wie hij loyaal is. Dit is uiterst gevaarlijk voor het denkproces omdat dit zowel het denkproces als de resultaten corrumpeert waardoor de kans groter is dat men onjuiste ideeën adopteert en daarna zijn gedrag hierop baseert. Op dat moment is namelijk de waarheid niet meer belangrijk maar de personen of de groep die men volgt. Men is dan enkel bezig met het verdedigen van zijn eigen groep of geleerde in plaats van het verdedigen van de waarheid en juiste ideeën.
Een ander belangrijk gevolg is dat dit ervoor zorgt dat je generaties moslims krijgt van wie het vermogen om verstandelijk en kritisch te denken niet ontwikkeld is. Je krijgt een generatie mensen die enkel goed is in het kopiëren en overnemen waardoor we weinig mensen hebben die op een creatieve en juiste manier nieuwe problemen kunnen oplossen waar onze Oemma mee te kampen heeft, terwijl we dat juist op dit moment hard nodig hebben. De intellectuele uitdagingen waar we als Oemma mee te maken hebben zijn groot in aantal waardoor we denkers nodig hebben die de islamitische ideeën op intellectuele wijze begrijpen en verkondigen, en die ook de realiteit van bijvoorbeeld het kapitalisme en liberalisme correct begrijpen en weten wat voor antwoord we hierop kunnen bieden.
Ook als het gaat om politiek denken en bewustzijn is het absoluut essentieel dat we als moslims capabel zijn om de realiteit op een correcte wijze te begrijpen, omdat het politiek speelveld de plek is waar Islam bestreden en aangevallen wordt en dat we dus goed op onze hoede moeten zijn voor de vallen die uitgezet worden om ons te misleiden. Het is bijvoorbeeld door de afwezigheid van politiek bewustzijn dat we als Oemma gevallen zijn voor nationalisme. Dat we dachten met onze eigen vlaggen en grenzen bevrijd te zijn van de kolonisator, maar in feite was het een politieke val waardoor we nog steeds gekoloniseerd zijn terwijl we denken vrij te zijn.
De weg vooruit
De weg vooruit is dus dat we als moslims moeten durven de ideeën te beoordelen zonder vooringenomen en partijdig te zijn. We zouden niet Islam moeten willen beleven door enkel graag bij een bepaalde groep of geleerde te horen, maar door onszelf te verrijken met voorkennis over onze cultuur en de realiteit zodat we steeds onafhankelijker worden in ons denkproces en daarmee een nieuwe generatie van moslimintellectuelen kunnen creëren die niet vastzitten in een polemiek van het verleden terwijl de Islam intellectueel van alle kanten wordt aangevallen door het liberalisme.
Een generatie die de realiteit juist begrijpt en gewapend is met islamitische basiskennis om Islam als ideologisch alternatief te presenteren voor de wereld. En een generatie die in staat is om politieke leiders voor deze Oemma te zijn. Die een sterk politiek bewustzijn hebben en zich niet laten misleiden door iedere politieke val, en die zich niet blindstaren op kleine lokale problemen en profijt, maar denken voor de internationale gemeenschap en hoe we de Oemma weer terug kunnen brengen naar haar vroegere glorie.
